خرید سربازی؛ تصمیمی احساسی یا سیاسی؟

محمدرضا اکبرحلوایی معاون سابق مشمولان و امور معافیت‌های سازمان وظیفه عمومی ناجا خرید سربازی موضوعی است که در دهه‌های گذشته، همواره بین ستاد کل از یک‌سو و دولت، مجلس یا مردم از سوی دیگر، مورد مناقشه بوده است و اگر در مواقعی این تقابل به ضرر ستاد کل تمام شده، با گذشت چند سال و با اعمال فشار از کانال‌های مختلف و کانون‌های قدرت، موفق به اصلاح موازنه به نفع خود شده است. در سال‌های پس از انقلاب، با تصویب شورای عالی امنیت ملی، در دو مرحله خرید خدمت برای مشمولان خارج از کشور مجاز شده که در دهه ۷۰ با مبلغ ۱۶هزار و ۳۰۰دلار و در دهه ۸۰ با مبلغ ۱۰۰میلیون ریال این قبیل مشمولان می‌توانستند سربازی خود را بخرند. همچنین در اواخر دهه ۷۰، فروش سربازی با توجه به مدرک تحصیلی با مبالغی بین ۱۱ تا ۲۱میلیون ریال و تخفیف ۵۰درصدی برای افراد متاهل و خانواده ایثارگران برای مشمولان آماده اعزام به خدمت در قانون بودجه تصویب شد.

در اواسط دهه ۹۰ نیز فروش سربازی با عنوان جریمه مشمولان غایب، با مبالغی بین ۱۰۰ تا ۴۰۰میلیون ریال برای مشمولان دارای ۸سال غیبت، به‌مدت ۴سال در قانون بودجه تصویب شد. آنچه از مجموع مصوبات فروش سربازی به مشمولان داخل یا خارج از کشور جلب توجه می‌کند، نا‌آشنایی مراجع تصویب‌کننده با وضعیت مشمولان و روش آزمون و خطاست. به‌یاد دارم در آذرماه ۹۳ که بحث تصویب جریمه مشمولان غایب مطرح بود، در مناظره‌ای در صدای جمهوری اسلامی اعلام کردم که در بهترین حالت، ۲۰‌درصد غایبان برای پرداخت جریمه اقدام می‌کنند؛ ولی نمایندگان مجلس به نحوی صحبت می‌کردند که تصور می‌شد با یک کار مطالعاتی دقیق به این نتیجه رسیده‌اند که همه ۲میلیون و ۵۰۰‌هزار مشمول غایب برای خرید اقدام می‌کنند. نتیجه چهار سال اجرای جریمه مشمولان غایب با تمامی روش‌هایی که مشمولان غیر‌غایب را غایب تلقی می‌کرد و دریافت اقساطی مبلغ جریمه، تنها حدود ۵۵۰‌هزار نفر اقدام به خرید خدمت سربازی کردند که حدود ۲۰‌درصد افراد واجد شرایط را شامل شد. در مجموع، هیچ‌گاه مبالغ پیش‌بینی‌شده در بودجه برای دریافت از محل فروش سربازی محقق نشده؛ زیرا نمایندگان مجلس شناخت دقیقی از وضعیت مشمولان، اعم از اشخاص آماده اعزام به‌خدمت یا غایبان ندارند و به نظر می‌رسد صرفا بر اساس شنیده‌های غیر‌موثق و برآوردهای ذهنی و شاید خوشایند عده‌ای خاص، پیشنهادهایی را به تصویب می‌رسانند. در هفته‌های گذشته نیز اعضای کمیسیون تلفیق با ذهنیت غلط اسلاف خود، به‌دنبال فروش سربازی به غایبان داخل و خارج از کشور، ولی با ارقام نجومی بودند. اگرچه طرح فروش سربازی تاکنون رد شده است، اما بررسی آن با توجه به اینکه امکان دوباره مطرح شدن آن وجود دارد، خالی از لطف نیست.

۱) بیش از ۵۰‌درصد غایبان از اشخاص سه‌دهک پایین جامعه هستند که برای تامین حداقل زندگی خانواده مجبور به غیبت از سربازی شده و اتفاقا تعداد قابل‌توجهی از آنان نیز به سمت ازدواج کشیده می‌شوند؛ بنابراین انتظار حل مشکل این دسته از مشمولان از طریق فروش سربازی، آن‌هم با ارقام بالای ۲۰۰میلیون تومان، خیالی باطل و به‌دور از واقعیت جامعه است. در توضیح موضوع ذکرشده همین بس که اعضای کمیسیون برای حمایت از محرومان، مبالغ پیشنهادی را برای مددجویان، دارای ۵۰‌درصد تخفیف لحاظ کرده‌اند که در کمترین سطح، حدود ۱۲۵میلیون تومان می‌شود که بیشتر به طنز شبیه است تا دوراندیشی. بنابراین هر کس حق دارد فکر کند که مصوبات این‌چنینی تلاش برای رضایت عده‌ای خاص است. ۲) واقعیت این است که مصوبات کمیسیون تلفیق بودجه در واقع پیشنهادهایی است که قرار است در صحن علنی مجلس به بحث گذاشته شود و در معرض آرای نمایندگان قرار گیرد؛ بنابراین مصاحبه‌های متعدد اعضا یا سخنگوی کمیسیون، جز بر هم زدن آرامش فکری جامعه و تردید در تصمیم‌گیری یا برنامه‌ریزی مردم، نقشی نداشته و چه‌بسا برخی مواقع، زمینه‌ساز ایجاد رانت شود که مجلس مدعی مبارزه با آن است.۳) نمایندگان مجلس می‌دانند که بدون هماهنگی ستاد کل نیروهای مسلح و اخذ مجوز رهبری، مجاز به ورود در قوانین مرتبط با نیروهای مسلح و از جمله سربازی نیستند، به همین دلیل است که میرتاج‌الدینی چند روز پس از اعلام مصوبه کمیسیون تلفیق در خصوص مشمولان خارج از کشور، نهایی‌شدن این تصمیم را منوط به موافقت ستاد کل اعلام و ابراز امیدواری می‌کند که ستاد کل با مجلس همراهی کند.  ۴) با عنایت به اینکه برابر قانون بودجه سال‌های ۹۴ تا ۹۸ اخذ جریمه از مشمولان غایب صورت گرفته، مناسب است مجلس، گزارشی از میزان جریمه پیش‌بینی‌شده در قانون، میزان جریمه دریافتی، تعداد نفرات واجد شرایط، تعداد نفرات بهره‌مند از این قانون و تاثیر آن بر سربازی و حقوق یا کیفیت سربازی ارائه کند تا مشخص شود چنین مصوباتی به چه میزان با واقعیت و خواست جامعه منطبق بوده است. ۵) حال که مجلس خود را در ورود به قوانین نیروهای مسلح و به‌خصوص سربازی محق می‌داند، به چه علت در مسائل اساسی سربازی مانند حذف سربازی و در مراتب نازل‌تر آن، علل طولانی بودن مدت و تلاش برای کاهش آن، پایین بودن سرانه خوراک و پوشاک، ضعف آموزش، بی‌برنامه بودن دوران سربازی برای جوانان، مشکلات معیشتی سربازان، رفتارهای خشن برخی فرماندهان، میزان اثربخشی در امنیت به دور از شعارزدگی، بروز خودکشی در بین سربازان و موارد این‌چنینی ورود نمی‌کند؟ ۶) آیا نمایندگان مجلس می‌دانند که بخشی از قانون اصلاح موادی از قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب سال ۹۰ که شامل امتیازاتی برای مشمولان است با دستور ستادکل نیروهای مسلح یا بی‌توجهی وظیفه عمومی به اجرای قانون، از مشمولان و سربازان سلب شده است؟ ۷) آیا اعضای کمیسیون تلفیق بودجه می‌دانند که مشمولان برای اعزام به خدمت سربازی باید حداقل هزینه‌ای حدود ۲۰۰‌هزار تومان را متقبل شوند و چنانچه بنا به تشخیص پزشک معتمد وظیفه عمومی سالم تشخیص داده نشوند، برای انجام معاینات پزشکی، گاه تا چند میلیون تومان در بیمارستان‌های نیروهای مسلح باید هزینه کنند؟  ۸) آیا اعضای کمیسیون تلفیق می‌دانند که سربازان در حین انجام خدمت سربازی باید هزینه‌های پنهان و آشکاری را به خانواده تحمیل کنند که از سوی هیچ مرجعی تامین یا جبران نمی‌شود؟ مشکل اصلی سربازی در ایران، با فروش سربازی برای غایبان، آن هم با مبالغ نجومی حل نمی‌شود؛ مشکل اصلی ناکارآمدی شیوه سربازی است که فقط در کارزارهای انتخاباتی موضوعیت پیدا کرده و پس از آن به فراموشی سپرده می‌شود.

متن مصاحبه با دنیای اقتصاد 

 خرید سربازی؛ تصمیمی احساسی، سیاسی یا ناکارآمد؟

موضوع خرید سربازی همواره یکی از داغ‌ترین و پرچالش‌ترین مسائل مرتبط با نظام وظیفه در ایران بوده است. این مسئله بین دولت، مجلس، مردم و از طرفی دیگر ستاد کل نیروهای مسلح، تقابلی مداوم ایجاد کرده است. در این مقاله، به پشت‌پرده طرح‌های خرید سربازی، دلایل ناکارآمدی آن و نقدهای وارده به تصویب‌های بودجه‌ای در این حوزه می‌پردازیم.

 تاریخچه تصویب طرح‌های خرید سربازی

خرید خدمت برای مشمولان خارج از کشور

در دو مرحله مجزا و با تصویب شورای عالی امنیت ملی، امکان خرید خدمت برای ایرانیان مقیم خارج فراهم شد:

• دهه ۷۰: با پرداخت مبلغ ۱۶,۳۰۰ دلار

• دهه ۸۰: با مبلغ ۱۰ میلیون تومان

 فروش داخلی سربازی در دهه ۷۰ و ۹۰

• اواخر دهه ۷۰: فروش خدمت با مبالغ ۱۱ تا ۲۱ میلیون تومان، با ۵۰٪ تخفیف برای متأهلین و خانواده‌های ایثارگران

• سال‌های ۹۴ تا ۹۸: اجرای قانون جریمه مشمولان غایب با مبالغ ۱۰ تا ۴۰ میلیون تومان برای افراد دارای بیش از ۸ سال غیبت

آمارهای واقعی از اجرای طرح‌ها

در زمان تصویب جریمه مشمولان غایب، برخی نمایندگان مجلس انتظار داشتند ۲.۵ میلیون نفر اقدام به خرید کنند. اما:

• تنها ۵۵۰ هزار نفر (حدود ۲۰٪) از واجدین شرایط اقدام کردند.

• هدف‌گذاری مالی دولت برای دریافت این مبالغ، هیچ‌گاه تحقق نیافت.

این نشان می‌دهد بسیاری از تصویب‌های صورت‌گرفته، بدون مطالعه و بر مبنای فرضیات خوش‌بینانه یا شنیده‌های غیرمستند صورت گرفته‌اند.

 دلایل مخالفت با فروش سربازی در قالب ۸ انتقاد جدی

 ۱- نادیده گرفتن اقشار ضعیف جامعه

بیش از ۵۰٪ مشمولان غایب از دهک‌های پایین جامعه‌اند.
آیا فردی که برای معاش روزمره خانواده‌اش مشکل دارد، می‌تواند بیش از ۲۰۰ میلیون تومان برای خرید سربازی بپردازد؟
حتی تخفیف ۵۰٪ برای مددجویان نیز عملاً کارگشا نیست و بیشتر شبیه شوخی است تا عدالت اجتماعی.

 ۲-القای ناامیدی و بی‌اعتمادی به جامعه

اظهارنظرهای نسنجیده برخی نمایندگان یا سخنگویان کمیسیون تلفیق درباره فروش سربازی، فقط باعث آشفتگی ذهنی مشمولان، ایجاد تردید در برنامه‌ریزی جوانان و تولید شایعات و رانت‌های احتمالی می‌شود.

 ۳- ناهماهنگی قانونی با نیروهای مسلح

بر اساس قانون، مجلس بدون موافقت ستاد کل نیروهای مسلح و مجوز رهبری، حق تصویب قوانین مرتبط با خدمت سربازی را ندارد.
با این حال، برخی نمایندگان بدون هماهنگی رسمی اقدام به اعلام مصوبات می‌کنند که این کار نه‌تنها غیرقانونی است بلکه موجب بی‌نظمی در سیاست‌گذاری کلان کشور می‌شود.

۴- نبود گزارش عملکرد شفاف از اجرای قوانین گذشته

مجلس تا امروز گزارشی دقیق از:

• میزان جریمه‌های دریافتی

• تأثیر اجرای قانون جریمه بر وضعیت نظام وظیفه

• کیفیت خدمت سربازی بعد از این مصوبات

ارائه نکرده است. شفاف‌سازی در این خصوص اولویت واقعی مردم و رسانه‌هاست.

۵- بی‌توجهی به مسائل ساختاری سربازی

چرا مجلس فقط به موضوعات پررنگ انتخاباتی مانند خرید سربازی ورود می‌کند ولی به موارد مهم‌تر مانند:

• کاهش مدت خدمت

• افزایش کیفیت آموزش

• اصلاح معیشت سربازان

• خودکشی سربازان

• خشونت فرماندهان

• و اثر واقعی سربازی در امنیت کشور

هیچ توجهی ندارد؟

۶- عدم اجرای بخش‌هایی از قانون توسط ستاد کل

بخشی از قانون اصلاح وظیفه عمومی مصوب سال ۱۳۹۰ که امتیازاتی برای مشمولان در نظر گرفته بود، با تصمیم ستاد کل یا بی‌توجهی اجرایی نشده است.

 ۷- هزینه‌بر بودن اعزام برای مشمولان

برای اعزام اولیه، مشمولان باید ۲۰۰ هزار تومان هزینه کنند.
در صورت نیاز به بررسی تخصصی پزشکی، گاهی مشمولان باید تا چند میلیون تومان در بیمارستان‌های نیروهای مسلح هزینه کنند.

۸- هزینه‌های پنهان و آشکار خدمت برای خانواده‌ها

در طول دوران خدمت، هزینه‌هایی مانند لباس، ایاب‌وذهاب، تغذیه، بیماری و ... اغلب از جیب خانواده تأمین می‌شود و هیچ نهاد دولتی مسئول جبران آن نیست.

جمع‌بندی نهایی: آیا فروش سربازی راه‌حل است؟

فروش خدمت سربازی هرگز راه‌حل مناسبی برای حل مشکلات مشمولان نبوده و نیست.
مشکل اساسی، ساختار ناکارآمد و سنتی نظام سربازی در ایران است.
نظامی که فقط در ایام انتخابات، به‌صورت مقطعی و برای جلب نظر جوانان مطرح می‌شود و بعد به‌سرعت فراموش می‌شود.